Rozbiórka mostu przez Wisłę w Opaleniu
: 06 cze 2007, 19:05
Witam!
Temat nie był jeszcze szerzej poruszany na forum, choć ostatnio na marginesie tranzytu niemieckiego przez Pomorze wspomniano co nieco o nim. Temat jest jednak tak obszerny, że - jak sądzę - warto poświęcić mu osobny wątek, co też chcę zaproponować.
Poniżej przedstawiam trzy dokumenty z 1928 r., dotyczące rozbiórki mostu, ale najpierw krótki wstęp o samym moście i jego "przeprowadzce" do Torunia.
Kolejowo-drogowy most przez Wisłę pod Opaleniem powstał 1909 r. Stanowił fragment otwartej w tym samym roku linii kolejowej łączącej Kwidzyn ze Smętowem. Linia została zbudowana jako jednotorowa kolej drugorzędna, jednak w obliczu wzmożonych przewozów kolejowych w kierunku wschód-zachód powstała koncepcja budowy drugiego toru oraz – po wybudowaniu innych linii kolejowych – stworzenia trzeciego korytarza komunikacyjnego biegnącego z centrum Niemiec do Prus Wschodnich dla zaopatrzenia frontu w czasie I w.ś. Klęska Niemiec sprawiła, że projekt przestał być aktualny. Na mocy Traktatu Wersalskiego Pomorze Gdańskie zostało przyznane Polsce. Most przejściowo znajdował się na granicy polsko-niemieckiej, przebiegającej w 1920 r. środkiem koryta Wisły. Ostatecznie o jego przynależności przesądziła Konferencja Ambasadorów, podejmując 12 sierpnia 1920 r. decyzję w sprawie przynależności państwowej Warmii po plebiscycie z 11 lipca 1920 r. Most razem z fundamentami filarów i przyczółków - także tych, które znajdują się na prawym brzegu Wisły - został w całości przyznany Polsce, co wyraźnie zaznaczono w dokumentach.
W efekcie oddzielenia Prus Wschodnich od Niemiec, Traktat Wersalski - mając na uwadze zachowanie łączności prowincji z resztą państwa - zapewnił Niemcom wolność tranzytu, m.in. kolejowego przez polskie Pomorze, objęte przez polską administrację w styczniu i lutym 1920 r. (administracja nad kolejami została przejęta przez Polskę kilka tygodni później, dopiero 1 kwietnia 1920). Pierwszym dokumentem regulującym zasady niemieckiego tranzytu było Rozporządzenie Rady Ministrów w przedmiocie tymczasowego uregulowania ruchu tranzytowego i sąsiedzkiego między Polską a Niemcami z dn. 1 kwietnia 1920 r., pod którym podpisał się premier Leopold Skulski i minister spraw zagranicznych Stanisław Patek. Rozporządzenie, które weszło w życie już 15 kwietnia 1920 r., przewidywało ustanowienie jednej linii kolejowej dla niemieckich pasażerskich pociągów tranzytowych. Dwie pary pociągów osobowych i jedna parę pociągów pospiesznych kursowały linią Chojnice – Czersk – Smętowo – Kwidzyn, właśnie przez most pod Opaleniem. Towarowe pociągi tranzytowe skierowano na dwie dodatkowe linie kolejowe. Umowa zawarta miedzy Polską a Niemcami 21 kwietnia 1921 r. w Paryżu (Konwencja Paryska) już nie przewidywała prowadzenia ruchu tranzytowego na linii Smętowo – Kwidzyn, przeznaczając do tego celu inne linie, bardziej odpowiadającym warunkom ruchu pociągów pospiesznych (np. Chojnice – Tczew – Malbork, Piła – Bydgoszcz – Toruń – Iława). Przeniesienie ruchu pociągów tranzytowych z linii Smętowo – Kwidzyn na inne linie, wobec braku komunikacji sąsiedzkiej między Smętowem a Kwidzynem, sprawiło, że odcinek graniczny z mostem przez Wisłę nie był wykorzystywany w ruchu kolejowym. Od tej pory most służył tylko pieszym i pojazdom kołowym, przy czym nie był to ruch zbyt intensywny. Po stronie polskiej pociągi docierały do stacji w Opaleniu, kończąc bieg przed mostem. W 1927 r. w Ministerstwie Robót Publicznych podjęto decyzję o przeniesieniu mostu do Torunia, gdzie od lat odczuwano brak drugiej przeprawy przez Wisłę, która byłaby przeznaczona tylko do ruchu kołowego. Rozbiórkę mostu powierzono Komitetowi Budowy Mostu na Wiśle w Toruniu. W drodze przetargu wykonawcą wybrano przedsiębiorstwo Leszka Muszyńskiego, Przedsiębiorstwo Robót Inżynierskich. Rozbiórka miała być przeprowadzona w latach 1928-1929, z tym, że do 31 października 1928 r. miało być rozebranych sześć przęseł mostu, a do 15 lipca 1929 r. kolejne cztery przęsła. Konstrukcje stalową przewieziono barkami do Torunia, gdzie rozpoczęto montaż.. Po trwającej kilka lat budowie most drogowy, nazwany imieniem Marszałka Józefa Piłsudskiego został otwarty 11 listopada 1934 r.
Poniżej przedstawiam trzy dokumenty, znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie
zespół: Ministerstwo Robót Publicznych,
sygn. 24, Sprawa mostu na Wiśle w Opaleniu. Korespondencja 1928
W teczce znajdują się trzy dokumenty z października 1928 r. Jest to korespondencja (a właściwie jej fragment) jaką prowadził minister robót publicznych Jędrzej Moraczewski z ministrem spraw zagranicznych Augustem Zaleskim, z ministrem skarbu Gabrielem Czechowiczem i z Komitetem Budowy Mostu Drogowego na Wiśle w Toruniu.
A oto ich treść:
Ministerstwo Robót Publicznych Odpis Warszawa, 16 października 1928 r.
Dep.[artament] 4 /Drogowy/ Tajne
W sprawie mostu na
Wiśle w Opaleniu Do Ministra Skarbu
Panie Ministrze,
Zgodnie z pismem Ministra Spraw Zagranicznych Dep. Pol. Ek. Ref. Do Spraw Kom. Gran. Nr. P.I.K. 71133 z dnia 3 sierpnia b.r. oraz z dnia 8 października b.r. Nr. P.I.K. 71753, których odpisy załącza się, jak również zgodnie z pismem Oddziału II Sztabu Generalnego [Oddział II Sztabu Gen. to po prostu wywiad - przyp. M.P.] L.2164/II Inf. Tr. T. O. z dnia 4 października b.r. dołączonem do niniejszego w odpisie sprawa rozebrania mostu drogowego na Wiśle w Opaleniu posiada specjalnie ważne znaczenie zarówno z punktu widzenia obrony Państwa jak i stosunków politycznych, przyczem konieczne jest rozebranie wspomnianego mostu w najkrótszym czasie.
Ministerstwo Robót Publicznych w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Sztabem Generalnym przystąpiło już b.r. do spełnienia tego zadania /ustaliło ze względów budżetowych dwuletni program robót i wyasygnowało w roku bieżącym na ten cel cały dyspozycyjny kredyt w wysokości jednego miliona złotych z kredytu nadzwyczajnego Dz. Z, rozdz. 4 § 14 budżetu na rok 1928/29/.
Ponieważ jednak z powodów na wstępie przytoczonych dwuletni program robót nie może być utrzymany i roboty rozebrania żelaznej konstrukcji mostu na Wiśle w Opaleniu muszą być w najkrótszym czasie zakończone stosownie do wymagań Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Sztabu Generalnego a niezależnie od tego ze względów technicznych przyspieszenie robót jest równie pożądane, proszę przeto Pana Ministra o przyznanie i wyasygnowanie w najkrótszym czasie specjalnego kredytu w wysokości 600.000 zł. /sześćset tysięcy złotych/, niezbędnych dla ukończenia tych robót w roku bieżącym.
Minister
[Jędrzej] Moraczewski
* * *
Ministerstwo Robót Publicznych Tajne 22 października 1928 r.
Do Ministra Spraw Zagranicznych
W odpowiedzi na pismo z dnia 8 października b.r. Nr. P.I.K. 71753 w sprawie ukończenia w jak najkrótszym czasie robót rozbierania mostu na Wiśle w Opaleniu przesyłam Panu przy niniejszym odpis pisma mego z dnia 16 października b.r. Nr. XIII-1/T. do Pana Ministra Skarbu oraz odpis rozporządzenia z daty dzisiejszej wydanego komitetowi budowy mostu w Toruniu, polecającego ukończenie rozebrania mostu w Opaleniu jeszcze w roku bieżącym.
Równocześnie pozwalam sobie poinformować Pana Ministra, że z ogólnej ilości 10 przęseł mostu w Opaleniu rozebrane zostały dotychczas 4 przęsła z prawego brzegu Wisły, nadto rozebrany został prawy przyczółek a rozebranie trzech następnych filarów ukończone zostanie w najbliższych dniach. Ostateczny termin ukończenia demontowania mostu w Opaleniu podam panu do wiadomości po otrzymaniu sprawozdania z Dyrekcji Robót Publicznych w Toruniu.
Min.[ister]
[Jędrzej] Moraczewski
* * *
Ministerstwo Robót Publicznych Odpis Warszawa, 22 października 1928 r.
Dep.[artament] 4 /Drogowy/ Tajne
W sprawie mostu na
Wiśle w Opaleniu
Do Komitetu Budowy
Mostu na Wiśle w Toruniu
Na skutek żądania Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Sztabu Generalnego ażeby ukończyć w jak najkrótszym czasie demontowania mostu na Wiśle w Opaleniu, ustalony poprzednio dwuletni program robót rozebrania wspomnianego mostu nie może być utrzymany.
W związku z tym poleca się Komitetowi budowy przeprowadzić niezwłocznie pertraktacje z przedsiębiorcą wykonującym roboty rozbierania mostu na Wiśle w Opaleniu, inż. Leszkiem Muszyńskim
mające na celu ustalenie warunków dalszej pracy rozbierania mostu tak, aby roboty te mogły być ukończone jeszcze w bieżącym roku, oraz ustalenie czy takie przyspieszenie robót wymagałoby zmiany wynagrodzenia przedsiębiorcy za rozbiórkę i przewóz żelaza celem umożliwienia przedsiębiorcy wykonania demontażu mostu w jak najkrótszym czasie, na co Ministerstwo Robót Publicznych kładzie specjalny nacisk, poleca się Komitetowi budowy udzielić przedsiębiorcy najdalej idących ułatwień i pomocy.
Gdyby podczas pertraktacji z przedsiębiorcą okazało się, że on nie jest w możności własnemi środkami przeprowadzić wspomniane roboty w przyspieszonym tempie lub też, chcąc wykorzystać pomyślne dla siebie okoliczności, stawiałby zbyt wygórowane warunki, natenczas upoważnia się Komitet budowy do zawarcia korzystniejszej umowy z innym odpowiednim przedsiębiorcą, przyczem należy wziąć pod uwagę, że roboty rozbierania mostu muszą być prowadzone bez straty czasu, a przewóz rozebranych części mostu mógłby być odłożony do nawigacji przyszłego roku. W powyższej sprawie poleca się przedstawić Ministerstwu dokładne sprawozdanie w terminie ośmiodniowym od daty niniejszego reskryptu. Kredyt, potrzebny na ukończenie robót rozbierania wspomnianego mostu, zostanie dodatkowo asygnowany oddzielnem rozporządzeniem.
Minister
Inż. [Jędrzej] Moraczewski
Bibliografia:
E. Brzosko, Ruch tranzytowy przez terytorium Polski w latach 1918-1939, w: Przegląd Zachodniopomorski, T. XXIV: 1980, s. 216-217.
Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, pod red. T. Jędruszczaka, tom I, 1918-1932, Warszawa 1989, s. 509-510, dok. 7, 1920 sierpień 12, Paryż – Decyzja Konferencji Ambasadorów w sprawie Warmii..
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 30 z 9 IV 1920 r., poz. 176, s. 473-477.
R. Kola, O moście kolejowo-drogowym na Wiśle pod Kwidzynem, w: Przegląd Regionalny, nr 1/1995, s. 131-132.
Orędownik Toruński. Organ urzędowy Magistratu miasta Torunia, nr 10 z 10 III 1928 r., poz. 65, s. 3-4.
Temat nie był jeszcze szerzej poruszany na forum, choć ostatnio na marginesie tranzytu niemieckiego przez Pomorze wspomniano co nieco o nim. Temat jest jednak tak obszerny, że - jak sądzę - warto poświęcić mu osobny wątek, co też chcę zaproponować.
Poniżej przedstawiam trzy dokumenty z 1928 r., dotyczące rozbiórki mostu, ale najpierw krótki wstęp o samym moście i jego "przeprowadzce" do Torunia.
Kolejowo-drogowy most przez Wisłę pod Opaleniem powstał 1909 r. Stanowił fragment otwartej w tym samym roku linii kolejowej łączącej Kwidzyn ze Smętowem. Linia została zbudowana jako jednotorowa kolej drugorzędna, jednak w obliczu wzmożonych przewozów kolejowych w kierunku wschód-zachód powstała koncepcja budowy drugiego toru oraz – po wybudowaniu innych linii kolejowych – stworzenia trzeciego korytarza komunikacyjnego biegnącego z centrum Niemiec do Prus Wschodnich dla zaopatrzenia frontu w czasie I w.ś. Klęska Niemiec sprawiła, że projekt przestał być aktualny. Na mocy Traktatu Wersalskiego Pomorze Gdańskie zostało przyznane Polsce. Most przejściowo znajdował się na granicy polsko-niemieckiej, przebiegającej w 1920 r. środkiem koryta Wisły. Ostatecznie o jego przynależności przesądziła Konferencja Ambasadorów, podejmując 12 sierpnia 1920 r. decyzję w sprawie przynależności państwowej Warmii po plebiscycie z 11 lipca 1920 r. Most razem z fundamentami filarów i przyczółków - także tych, które znajdują się na prawym brzegu Wisły - został w całości przyznany Polsce, co wyraźnie zaznaczono w dokumentach.
W efekcie oddzielenia Prus Wschodnich od Niemiec, Traktat Wersalski - mając na uwadze zachowanie łączności prowincji z resztą państwa - zapewnił Niemcom wolność tranzytu, m.in. kolejowego przez polskie Pomorze, objęte przez polską administrację w styczniu i lutym 1920 r. (administracja nad kolejami została przejęta przez Polskę kilka tygodni później, dopiero 1 kwietnia 1920). Pierwszym dokumentem regulującym zasady niemieckiego tranzytu było Rozporządzenie Rady Ministrów w przedmiocie tymczasowego uregulowania ruchu tranzytowego i sąsiedzkiego między Polską a Niemcami z dn. 1 kwietnia 1920 r., pod którym podpisał się premier Leopold Skulski i minister spraw zagranicznych Stanisław Patek. Rozporządzenie, które weszło w życie już 15 kwietnia 1920 r., przewidywało ustanowienie jednej linii kolejowej dla niemieckich pasażerskich pociągów tranzytowych. Dwie pary pociągów osobowych i jedna parę pociągów pospiesznych kursowały linią Chojnice – Czersk – Smętowo – Kwidzyn, właśnie przez most pod Opaleniem. Towarowe pociągi tranzytowe skierowano na dwie dodatkowe linie kolejowe. Umowa zawarta miedzy Polską a Niemcami 21 kwietnia 1921 r. w Paryżu (Konwencja Paryska) już nie przewidywała prowadzenia ruchu tranzytowego na linii Smętowo – Kwidzyn, przeznaczając do tego celu inne linie, bardziej odpowiadającym warunkom ruchu pociągów pospiesznych (np. Chojnice – Tczew – Malbork, Piła – Bydgoszcz – Toruń – Iława). Przeniesienie ruchu pociągów tranzytowych z linii Smętowo – Kwidzyn na inne linie, wobec braku komunikacji sąsiedzkiej między Smętowem a Kwidzynem, sprawiło, że odcinek graniczny z mostem przez Wisłę nie był wykorzystywany w ruchu kolejowym. Od tej pory most służył tylko pieszym i pojazdom kołowym, przy czym nie był to ruch zbyt intensywny. Po stronie polskiej pociągi docierały do stacji w Opaleniu, kończąc bieg przed mostem. W 1927 r. w Ministerstwie Robót Publicznych podjęto decyzję o przeniesieniu mostu do Torunia, gdzie od lat odczuwano brak drugiej przeprawy przez Wisłę, która byłaby przeznaczona tylko do ruchu kołowego. Rozbiórkę mostu powierzono Komitetowi Budowy Mostu na Wiśle w Toruniu. W drodze przetargu wykonawcą wybrano przedsiębiorstwo Leszka Muszyńskiego, Przedsiębiorstwo Robót Inżynierskich. Rozbiórka miała być przeprowadzona w latach 1928-1929, z tym, że do 31 października 1928 r. miało być rozebranych sześć przęseł mostu, a do 15 lipca 1929 r. kolejne cztery przęsła. Konstrukcje stalową przewieziono barkami do Torunia, gdzie rozpoczęto montaż.. Po trwającej kilka lat budowie most drogowy, nazwany imieniem Marszałka Józefa Piłsudskiego został otwarty 11 listopada 1934 r.
Poniżej przedstawiam trzy dokumenty, znajdujące się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie
zespół: Ministerstwo Robót Publicznych,
sygn. 24, Sprawa mostu na Wiśle w Opaleniu. Korespondencja 1928
W teczce znajdują się trzy dokumenty z października 1928 r. Jest to korespondencja (a właściwie jej fragment) jaką prowadził minister robót publicznych Jędrzej Moraczewski z ministrem spraw zagranicznych Augustem Zaleskim, z ministrem skarbu Gabrielem Czechowiczem i z Komitetem Budowy Mostu Drogowego na Wiśle w Toruniu.
A oto ich treść:
Ministerstwo Robót Publicznych Odpis Warszawa, 16 października 1928 r.
Dep.[artament] 4 /Drogowy/ Tajne
W sprawie mostu na
Wiśle w Opaleniu Do Ministra Skarbu
Panie Ministrze,
Zgodnie z pismem Ministra Spraw Zagranicznych Dep. Pol. Ek. Ref. Do Spraw Kom. Gran. Nr. P.I.K. 71133 z dnia 3 sierpnia b.r. oraz z dnia 8 października b.r. Nr. P.I.K. 71753, których odpisy załącza się, jak również zgodnie z pismem Oddziału II Sztabu Generalnego [Oddział II Sztabu Gen. to po prostu wywiad - przyp. M.P.] L.2164/II Inf. Tr. T. O. z dnia 4 października b.r. dołączonem do niniejszego w odpisie sprawa rozebrania mostu drogowego na Wiśle w Opaleniu posiada specjalnie ważne znaczenie zarówno z punktu widzenia obrony Państwa jak i stosunków politycznych, przyczem konieczne jest rozebranie wspomnianego mostu w najkrótszym czasie.
Ministerstwo Robót Publicznych w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Sztabem Generalnym przystąpiło już b.r. do spełnienia tego zadania /ustaliło ze względów budżetowych dwuletni program robót i wyasygnowało w roku bieżącym na ten cel cały dyspozycyjny kredyt w wysokości jednego miliona złotych z kredytu nadzwyczajnego Dz. Z, rozdz. 4 § 14 budżetu na rok 1928/29/.
Ponieważ jednak z powodów na wstępie przytoczonych dwuletni program robót nie może być utrzymany i roboty rozebrania żelaznej konstrukcji mostu na Wiśle w Opaleniu muszą być w najkrótszym czasie zakończone stosownie do wymagań Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Sztabu Generalnego a niezależnie od tego ze względów technicznych przyspieszenie robót jest równie pożądane, proszę przeto Pana Ministra o przyznanie i wyasygnowanie w najkrótszym czasie specjalnego kredytu w wysokości 600.000 zł. /sześćset tysięcy złotych/, niezbędnych dla ukończenia tych robót w roku bieżącym.
Minister
[Jędrzej] Moraczewski
* * *
Ministerstwo Robót Publicznych Tajne 22 października 1928 r.
Do Ministra Spraw Zagranicznych
W odpowiedzi na pismo z dnia 8 października b.r. Nr. P.I.K. 71753 w sprawie ukończenia w jak najkrótszym czasie robót rozbierania mostu na Wiśle w Opaleniu przesyłam Panu przy niniejszym odpis pisma mego z dnia 16 października b.r. Nr. XIII-1/T. do Pana Ministra Skarbu oraz odpis rozporządzenia z daty dzisiejszej wydanego komitetowi budowy mostu w Toruniu, polecającego ukończenie rozebrania mostu w Opaleniu jeszcze w roku bieżącym.
Równocześnie pozwalam sobie poinformować Pana Ministra, że z ogólnej ilości 10 przęseł mostu w Opaleniu rozebrane zostały dotychczas 4 przęsła z prawego brzegu Wisły, nadto rozebrany został prawy przyczółek a rozebranie trzech następnych filarów ukończone zostanie w najbliższych dniach. Ostateczny termin ukończenia demontowania mostu w Opaleniu podam panu do wiadomości po otrzymaniu sprawozdania z Dyrekcji Robót Publicznych w Toruniu.
Min.[ister]
[Jędrzej] Moraczewski
* * *
Ministerstwo Robót Publicznych Odpis Warszawa, 22 października 1928 r.
Dep.[artament] 4 /Drogowy/ Tajne
W sprawie mostu na
Wiśle w Opaleniu
Do Komitetu Budowy
Mostu na Wiśle w Toruniu
Na skutek żądania Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Sztabu Generalnego ażeby ukończyć w jak najkrótszym czasie demontowania mostu na Wiśle w Opaleniu, ustalony poprzednio dwuletni program robót rozebrania wspomnianego mostu nie może być utrzymany.
W związku z tym poleca się Komitetowi budowy przeprowadzić niezwłocznie pertraktacje z przedsiębiorcą wykonującym roboty rozbierania mostu na Wiśle w Opaleniu, inż. Leszkiem Muszyńskim
mające na celu ustalenie warunków dalszej pracy rozbierania mostu tak, aby roboty te mogły być ukończone jeszcze w bieżącym roku, oraz ustalenie czy takie przyspieszenie robót wymagałoby zmiany wynagrodzenia przedsiębiorcy za rozbiórkę i przewóz żelaza celem umożliwienia przedsiębiorcy wykonania demontażu mostu w jak najkrótszym czasie, na co Ministerstwo Robót Publicznych kładzie specjalny nacisk, poleca się Komitetowi budowy udzielić przedsiębiorcy najdalej idących ułatwień i pomocy.
Gdyby podczas pertraktacji z przedsiębiorcą okazało się, że on nie jest w możności własnemi środkami przeprowadzić wspomniane roboty w przyspieszonym tempie lub też, chcąc wykorzystać pomyślne dla siebie okoliczności, stawiałby zbyt wygórowane warunki, natenczas upoważnia się Komitet budowy do zawarcia korzystniejszej umowy z innym odpowiednim przedsiębiorcą, przyczem należy wziąć pod uwagę, że roboty rozbierania mostu muszą być prowadzone bez straty czasu, a przewóz rozebranych części mostu mógłby być odłożony do nawigacji przyszłego roku. W powyższej sprawie poleca się przedstawić Ministerstwu dokładne sprawozdanie w terminie ośmiodniowym od daty niniejszego reskryptu. Kredyt, potrzebny na ukończenie robót rozbierania wspomnianego mostu, zostanie dodatkowo asygnowany oddzielnem rozporządzeniem.
Minister
Inż. [Jędrzej] Moraczewski
Bibliografia:
E. Brzosko, Ruch tranzytowy przez terytorium Polski w latach 1918-1939, w: Przegląd Zachodniopomorski, T. XXIV: 1980, s. 216-217.
Dokumenty z dziejów polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, pod red. T. Jędruszczaka, tom I, 1918-1932, Warszawa 1989, s. 509-510, dok. 7, 1920 sierpień 12, Paryż – Decyzja Konferencji Ambasadorów w sprawie Warmii..
Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 30 z 9 IV 1920 r., poz. 176, s. 473-477.
R. Kola, O moście kolejowo-drogowym na Wiśle pod Kwidzynem, w: Przegląd Regionalny, nr 1/1995, s. 131-132.
Orędownik Toruński. Organ urzędowy Magistratu miasta Torunia, nr 10 z 10 III 1928 r., poz. 65, s. 3-4.